اتاق تمیز یا Clean Room، محیطی است که در آن کنترل دقیق دما، رطوبت، فشار و به ویژه میزان ذرات معلق در هوا اهمیت حیاتی دارد. عملکرد این فضا به مجموعه ای از تجهیزات پیچیده مانند فیلترهای HEPA و ULPA، سیستم های تهویه، دیواره ها، درب های آب بندی شده، میزها و تجهیزات اندازه گیری وابسته است. اما نکته ی کلیدی اینجاست که حتی بهترین تجهیزات نیز بدون نگهداری منظم و سرویس دوره ای نمی توانند کارایی مطلوب خود را حفظ کنند.
نگهداری تجهیزات اتاق تمیز نه تنها برای اطمینان از عملکرد صحیح سیستم ها ضروری است، بلکه نقشی مستقیم در کیفیت محصولات تولیدی، کاهش ریسک آلودگی و افزایش عمر مفید تجهیزات دارد. بی توجهی به این امر می تواند منجر به افت راندمان، افزایش مصرف انرژی و حتی توقف کامل فرآیند تولید شود.
در این مقاله، به صورت جامع و کاربردی بررسی خواهیم کرد که نگهداری تجهیزات اتاق تمیز چگونه باید انجام شود، چه نکاتی باید در سرویس آن ها رعایت گردد، و چگونه می توان از طریق برنامه ریزی دقیق، هزینه ها و ریسک های ناشی از خرابی را کاهش داد.
اهمیت نگهداری تجهیزات اتاق تمیز در این است که سیستم های حساس در این محیط باید همیشه در وضعیت پایدار باقی بمانند. هرگونه تغییر در فشار یا اختلال در تهویه، می تواند منجر به ورود ذرات آلاینده و در نتیجه از بین رفتن استاندارد تمیزی شود. از آن جایی که بسیاری از صنایع مانند داروسازی، میکروالکترونیک، اپتیک و پزشکی به محیطی کاملاً کنترل شده نیاز دارند، کوچک ترین خطا می تواند خسارت های بزرگی به بار آورد.
نگهداری منظم همچنین باعث صرفه جویی در هزینه های بلندمدت می شود. برای مثال، تعویض به موقع فیلتر HEPA از خرابی سیستم تهویه جلوگیری کرده و مانع افت فشار بیش از حد می شود. به علاوه، با انجام سرویس دوره ای می توان پیش از وقوع خرابی های بزرگ، مشکلات کوچک را شناسایی و رفع کرد.
در یک اتاق تمیز استاندارد، تجهیزات گوناگونی در هماهنگی کامل با هم کار می کنند تا شرایط پایدار حفظ شود. شناخت اجزایی که نیاز به نگهداری مداوم دارند، نخستین گام در برنامه ریزی سرویس های منظم است. مهم ترین بخش هایی که باید تحت پایش و نگهداری قرار گیرند شامل موارد زیر هستند:
قلب تپنده ی اتاق تمیز، سیستم تهویه آن است. این سیستم شامل فیلترهای مختلف (پیش فیلتر، فیلتر HEPA، فیلتر ULPA)، فن ها، کانال های هوا و کنترل کننده های فشار است. سرویس منظم این بخش برای حفظ جریان لامینار و فشار مثبت ضروری است.
این فیلترها وظیفه ی اصلی حذف ذرات معلق را برعهده دارند و باید به صورت دوره ای بررسی و تعویض شوند. افت فشار در سیستم معمولاً نشانه ای از کثیف بودن فیلترهاست.
دستگاه هایی مانند سنسور دما، رطوبت، فشار و شمارنده ذرات باید به صورت منظم کالیبره شوند تا داده ها دقیق باقی بمانند.
میزها، صندلی ها، کفپوش ها و دیواره های اتاق تمیز باید به طور منظم تمیز و ضدعفونی شوند تا تجمع ذرات یا بار الکتریکی ساکن رخ ندهد.
نگهداری تجهیزات اتاق تمیز باید بر اساس یک برنامه ریزی دقیق و مستند انجام گیرد. این برنامه معمولاً شامل بازرسی روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه است. هر سطح از سرویس باید متناسب با اهمیت تجهیز تعریف شود.
برای مثال، فیلترهای پیش فیلتر ممکن است هر دو ماه یک بار نیاز به تعویض داشته باشند، در حالی که فیلترهای HEPA بسته به شرایط کاری بین ۶ تا ۱۲ ماه یک بار باید تعویض شوند.
در جدول زیر نمونه ای از برنامه ی نگهداری استاندارد تجهیزات آورده شده است:
|
نوع سرویس |
تجهیزات هدف |
تناوب اجرا |
توضیح |
|
بازرسی روزانه |
فشار مثبت و دمای اتاق |
روزانه |
کنترل مقادیر نمایش داده شده روی مانیتورینگ |
|
سرویس ماهانه |
فیلترهای پیش فیلتر |
هر ۳۰ روز |
تمیزکاری و در صورت نیاز تعویض |
|
سرویس فصلی |
فیلترهای HEPA و کانال هوا |
هر ۳ ماه |
بررسی افت فشار و سلامت فیلتر |
|
سرویس سالانه |
سیستم تهویه، هودها و تجهیزات اصلی |
سالی یک بار |
تست عملکرد، کالیبراسیون و تعویض قطعات فرسوده |
وجود چنین برنامه ای باعث می شود عملیات نگهداری مستمر و قابل ردیابی باشد و هیچ تجهیزی بدون بررسی دوره ای باقی نماند.
نگهداری صحیح تجهیزات اتاق تمیز به رعایت چند اصل کلیدی نیاز دارد که باید در تمامی فرآیندها مدنظر قرار گیرند. نخست آن که تمام فعالیت های سرویس باید توسط افراد آموزش دیده و با پوشش کامل انجام شود تا آلودگی وارد محیط نشود.
دوم، باید از ابزارهای مخصوص اتاق تمیز برای نظافت و تعمیرات استفاده شود. استفاده از وسایل عمومی یا دستمال های پرزدار می تواند تعادل محیط را برهم بزند. سومین اصل، ثبت دقیق داده هاست. هر بار که فیلتری تعویض می شود یا تجهیزی سرویس می گردد، باید در فرم های نگهداری ثبت شود تا تاریخچه ی عملکرد سیستم قابل پیگیری باشد.
سیستم تهویه و فیلتراسیون حیاتی ترین بخش اتاق تمیز است. هر گونه اختلال در عملکرد آن می تواند به سرعت شرایط تمیزی را از بین ببرد. به همین دلیل، بازدید دوره ای از فن ها، کانال های انتقال هوا، دمپرها و فیلترها ضروری است.
فیلترهای HEPA باید در بازه های مشخص بررسی شوند. اگر اختلاف فشار قبل و بعد از فیلتر از مقدار مجاز فراتر رفت، نشانگر گرفتگی فیلتر است و باید تعویض شود. همچنین، کانال ها باید به صورت دوره ای با هوای فشرده یا مواد ضدعفونی کننده ی بدون ذرات تمیز شوند تا تجمع گردوغبار جلوگیری شود.
در هنگام سرویس، عملکرد سنسورهای فشار و دما نیز باید تست شود تا سیستم کنترل بتواند به درستی شرایط محیط را پایدار نگه دارد.
فیلترهای HEPA و ULPA از اصلی ترین اجزای کنترل ذرات در اتاق تمیز هستند. تمیز نگه داشتن آن ها برای تضمین کیفیت هوا ضروری است. معمولاً فیلترها دارای نشانگر افت فشار هستند که به صورت خودکار هشدار می دهد زمان تعویض فرا رسیده است.
فرآیند تعویض باید با احتیاط کامل و توسط نیروی متخصص انجام شود. فیلتر قدیمی پیش از خروج از اتاق باید بسته بندی شود تا ذرات انباشته شده در آن به محیط پخش نشود. فیلتر جدید نیز باید دارای گواهی تست کارخانه و شماره سریال معتبر باشد.
پس از نصب، باید تست نشتی فیلتر (Leak Test) انجام شود تا اطمینان حاصل شود که هوا به طور کامل از سطح فیلتر عبور کرده و نشتی وجود ندارد.
در نگهداری تجهیزات اتاق تمیز، کالیبراسیون ابزارها نقش کلیدی دارد. اگر سنسورهای فشار یا شمارنده های ذرات دقت خود را از دست بدهند، سیستم کنترل نمی تواند به درستی واکنش نشان دهد.
کالیبراسیون باید طبق دستورالعمل سازنده و با استفاده از تجهیزات مرجع معتبر انجام شود. زمان بندی معمول برای کالیبراسیون سالی یک بار است، ولی در محیط های بسیار حساس، ممکن است دوره ی زمانی کوتاه تر باشد.
نتایج هر مرحله ی کالیبراسیون باید مستندسازی شود و در سوابق نگهداری بماند تا در ممیزی های بعدی در دسترس باشد.
نظافت روزانه بخش جدانشدنی از نگهداری تجهیزات اتاق تمیز است. همه ی سطوح باید با مواد ضدعفونی کننده ی غیرخورنده و بدون الکل تمیز شوند تا به فیلترها یا تجهیزات آسیب نرسد.
استفاده از دستمال های میکروفیبر بدون پرز و تی های آنتی استاتیک توصیه می شود. در حین نظافت، حرکت دست باید به صورت یک جهتی انجام شود تا ذرات به اطراف پخش نشوند.
در صورت وجود لکه های روغنی یا ذرات چسبنده، باید از محلول های مخصوص تمیزکننده ی صنعتی که برای کلین روم تأیید شده اند استفاده کرد.
اگرچه این بخش ها به ظاهر ساده به نظر می رسند، اما در عملکرد کلی اتاق تمیز نقش مهمی دارند. کفپوش های اپوکسی آنتی استاتیک باید به طور دوره ای بررسی شوند تا خراش یا ترک نداشته باشند.
دیواره ها و درها نیز باید از نظر نشت هوا و عملکرد آب بندی بررسی گردند. در صورت مشاهده ی هرگونه ترک یا جداشدگی در درزها، باید سریعاً ترمیم شود تا فشار مثبت حفظ گردد.
میزها و صندلی ها نیز باید از مواد مقاوم در برابر مواد شیمیایی ساخته شده باشند و سطوح آن ها فاقد شکاف یا درز باشد تا آلودگی تجمع پیدا نکند.
پس از هر مرحله ی تعمیر یا تعویض قطعه، لازم است آزمایش های اعتبارسنجی انجام شود تا مشخص شود اتاق تمیز همچنان در کلاس تمیزی تعریف شده قرار دارد. این تست ها شامل تست تعداد ذرات معلق، فشار بین اتاق ها، جریان هوا، دما و رطوبت نسبی است.
این آزمایش ها معمولاً به صورت سالانه انجام می شوند و نتایج باید در پرونده ی نگهداری سیستم ثبت گردد. در صورت عدم انطباق نتایج با استاندارد، اقدامات اصلاحی باید فوراً اجرا شوند.
اتاق تمیز، محیطی حساس و دقیق است که تنها با عملکرد درست تجهیزات خود می تواند کارایی واقعی داشته باشد. ازاین رو، نگهداری تجهیزات اتاق تمیز نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت حیاتی است. هر جزء از سیستم، از فیلتر گرفته تا فن و کفپوش، باید به صورت منظم بررسی، تمیز و کالیبره شود تا اطمینان حاصل شود شرایط استاندارد همیشه برقرار است.
با تدوین برنامه ی سرویس منظم، آموزش کارکنان و استفاده از فناوری های نوین پایش، می توان طول عمر تجهیزات را افزایش داد، هزینه های ناشی از خرابی را کاهش داد و کیفیت نهایی محصولات را در سطح مطلوب حفظ کرد.
در نهایت، موفقیت در نگهداری تجهیزات اتاق تمیز حاصل ترکیب دانش فنی، نظم سازمانی و پایبندی به استانداردهای بین المللی است.
۱. هر چند وقت یک بار باید فیلترهای HEPA تعویض شوند؟
تعویض فیلتر HEPA معمولاً هر ۶ تا ۱۲ ماه یک بار انجام می شود، اما این زمان بسته به شرایط کاری و میزان آلودگی هوا ممکن است متفاوت باشد. بررسی اختلاف فشار در دو سمت فیلتر بهترین شاخص برای زمان تعویض است.
۲. آیا نظافت روزانه واقعاً بر عملکرد اتاق تمیز تأثیر دارد؟
بله، نظافت روزانه یکی از ارکان اصلی حفظ استاندارد تمیزی است. حتی ذرات بسیار کوچک می توانند در طول زمان باعث تغییر فشار یا آلودگی تجهیزات شوند. بنابراین، تمیزکاری دقیق و مداوم ضروری است.
۳. آیا می توان نگهداری اتاق تمیز را به افراد غیرمتخصص سپرد؟
خیر. تجهیزات اتاق تمیز بسیار حساس هستند و هرگونه اشتباه در سرویس می تواند باعث از بین رفتن شرایط تمیزی شود. تنها افراد آموزش دیده و دارای مجوز باید عملیات نگهداری و سرویس را انجام دهند.
